Shkruan: Saranda Ramaj
*Ky është një rrëfim për ato gra që nuk u ngritën asnjëherë në podiume, që nuk morën duartrokitje, por që, me heshtjen dhe guximin e tyre, i hapën rrugë brezave të tjerë. Ky është rrëfimi im. Por edhe rrëfimi i shumë grave të tjera.
Me qenë vajza e vogël në një familje me nëntë fëmijë, kjo nuk dukej si ndonjë fat i madh. Jeta në katund e bënte edhe më të vështirë. Jo se qytetet e Kosovës asaj kohe ofronin ndonjë jetë më të lehtë. Por sepse, në mendimin e shumicës, katundi ishte një hap mbrapa. Qyteti ishte iluzioni i lirisë. Katundi – realiteti i nënshtrimit. Qyteti ishte vendi ku mund të shkolloheshe, të punoje, të shkoje në teatër e kinema, të dëgjoje live muzikë rok, të flisje për të drejtat e njeriut dhe për feminizmin. Ndërsa në katunde, siç thoshin, jeta shtyhej duke u munduar të mbijetoje.
Por ky është vetëm një rrëfim që na kanë treguar, për të justifikuar shtypjen. E vërteta është krejt ndryshe. Shumë më e fuqishme. Shumë më e bukur.
Unë jam rritur në një familje ku askush nuk fliste për feminizmin. Madje, kur isha adoleshente, mendoja se nëna ime as nuk e dinte çfarë do të thoshte ajo fjalë. Si mund ta dinte një grua që s’kishte pasur luksin të lexonte, por kishte mësuar të mbijetonte? Si mund ta dinte një grua që nuk kishte mikrofon, por kishte duar të lodhura e të çara nga puna që nuk kishte orar 8-orësh? Nuk mund të dinte shumë kjo grua që rrallë e kishte lënë katundin dhe që karakteristikë kryesore e saj deri vonë mendoja që ishte fakti që e mbulonte kokën me një shami të bardhë – që të tjerët mund ta quanin prapambetje, por për të ishte shumë më tepër. Ishte dhembja, zija e goditjet e jetës.
Si mund të fliste për të drejtat e grave dikush që, atëherë, mendoja që nuk foli sa duhet as për veten? Nuk kishte si të fliste. Edhe nuk foli.
Kur i thashë për herë të parë se doja të shkoja në diskotekë, në moshën 17-vjeçare, nuk foli. Por u sigurua që askush të mos ma ndalonte.
Kur vendosa të studioja gazetari, në vend të mjekësisë, nuk e pëlqeu. Por nuk më ndaloi. E dinte se zgjedhjet e mia nuk i përkisnin askujt tjetër.
Kur lashë një punë të sigurt për të ndjekur ëndrrën, nuk foli. Ajo e dinte që gratë në Kosovë nuk rriten për të jetuar rehat. Ato rriten për të luftuar.
Kur vendosa të jetoja vetëm, nuk foli. Nuk më tha as “kujdes”, as “çfarë do të thonë të tjerët?”. Sepse të tjerët nuk ishin puna e saj. As e imja.
Kur u kërcënova për shkak të punës sime si gazetare, nuk më mori në telefon për të më thënë “mos u përziej”, “tërhiqu”, “mos u rreziko”. Nuk foli. Por nuk më ndaloi. Dhe ky ishte akti i saj më rebel.
Kur publiku maskilist e pa një grimë mllefi në zërin tim në ekran, nuk më tha kurrë “pse nuk je më e butë?”. Sepse e dinte. Gratë në Kosovë mësohen të jenë të buta, por kur rriten, detyrohen ndonjëherë të ngrisin zërin – për t’i çuar gjërat përpara.
Nëna ime nuk citonte ligje. As nuk përmendte teori të feminizmit. Por e dinte mirë ku mbaronte fuqia e burrave dhe ku fillonte vendimmarrja e saj. Nuk lejonte askënd t’ia shkelte atë kufi.
Nuk më ligjëroi kurrë për rëndësinë e lirisë. Por ma dha lirinë. Pa kushte. Ky ishte akti më i pastër i rebelimit që mund të bëjë një grua në një shoqëri që do ta shtypë.
Megjithatë, nëna ime, Hava, nuk ishte e vetme në këtë betejë të heshtur. Në punën time si gazetare, e kam parë dhunën, padrejtësinë dhe heshtjen që e ushqen atë. Kam parë gra që pranojnë fatin që u është dhënë. Kam parë edhe gra që e ndryshojnë rrjedhën, pa u shpallur heroina.
Nuk ka asgjë më të fuqishme se kontributi i feministeve të heshtura. Atyre që janë pranë nesh, në familje, në lagje, pa kërkuar asnjëherë lavdërim.
Nëna ime dhe shumë gra si ajo – që nuk e shijuan kurrë lirinë për veten, por na e siguruan neve -janë feministet më të guximshme. Këto gra nuk folën për shtypjen, por e çrrënjosën atë. Nuk cituan as Virginia Woolf, por na mësuan të mos kishim frikë që nga dhomat tona të vogla të ëndërronim ëndrra të mëdha për botën e madhe. Këto gra nuk dolën në protesta, por na mësuan të përplasnim derën kur të vinte koha. Nuk lexuan manifestet feministe, por e jetuan filozofinë e tyre në heshtje.
Gratë për të cilat po flas që nuk pranuan të ishin vetëm viktima të burrërisë, por u bënë ato që ngritën një sistem tjetër. Një botë të re. Një revolucion të heshtur. Siç thotë bell hooks, “ndryshimi vjen përmes veprave.” Dhe kjo ishte ajo që bënë. Vepruan, pa zhurmë. Sikur bell hooks që emrin e saj e shkruante me shkronja të vogla, sepse sipas saj duhej të flisnin idetë dhe jo emri – edhe këto gra nuk e quajtën asnjëherë feminizëm. Por na mësuan të jetojmë si të duam vetë.
Nëna ime nuk jetoi aq gjatë sa për të më parë duke jetësuar ëndrrat që më dha. Por kjo nuk i ndaloi ato.
Për të -sepse e meritonte të më shihte duke arritur atje ku ajo nuk mundi. Për veten- sepse çdo hap që bëj është një dëshmi që zinxhiri i brezave të heshtur u këput përgjithmonë.
Për të gjitha gratë e heshtura që na dhanë krahë, pa na thënë asnjë fjalë. Këto gra nuk kërkuan leje për të na dhënë lirinë dhe nuk kërkuan falënderim. Por ne e dimë kush janë. Dhe nuk do t’i harrojmë kurrë. Kurrë.
